Dawne zbory ewangelików krakowskich

Po zburzeniu krakowskiego zboru (brogu) w 1591 roku, ewangelicy krakowscy skorzystali z zaproszenia Stanisława Iwana Karmińskiego i przenieśli swoje nabożeństwa pod Kraków do dworu we wsi Aleksandrowice. Aleksandrowice, położone w południowej części Jury Krakowsko-Częstochowskiej to miejscowość, wzmiankowana źródłowo w 1401 roku. W tej okolicy Seweryn Boner, bankier królewski, ojciec Jana Bonera, zwolennika i propagatora reformacji, patrona zboru krakowskiego, założył w XVI wieku na wzgórzu zwanym dziś Winną Górą (333 m n.p.m.) jedną z pierwszych na ziemiach polskich winnicę. Do dzisiaj u podnóża Winnej Góry można odnaleźć częściowo zachowany park tarasowy, założony w stylu włoskim. Dwór Karmińskiego, w którym spotykali się krakowscy ewangelicy został splądrowany i spalony w 1614 roku. Na jego miejscu stoi aktualnie neoklasycystyczny dwór, letnia rezydencja z 1900 roku wystawiona przez Dominika księcia Radziwiłła.

Nieopodal Aleksandrowic znajdują się Balice, znane głównie z istniejącego tam portu lotniczego. Od 1515 roku był to majątek wspominanego Seweryna Bonera , który wybudował tutaj dwór nadając mu charakter włoskiej willi, a w jego otoczeniu założył ogrody (zarówno jego syn Jan, jak i mąż siostry Jana Zofii, Jan Firlej, kontynuowali dzieło Seweryna). W owym czasie do Krakowa wjeżdżało się właśnie od strony Balic, stąd w rezydencji zatrzymywali się znamienici goście (m.in. żony Zygmunta Augusta i Zygmunta III Wazy przed swymi zaślubinami, Henryk Walezy). W XVII wieku rezydencja balicka, zniszczona przez Szwedów niszczeje. Na jej miejscu staje pałac, który ostateczną formę zyskał w latach 1887-94 za sprawą Dominika księcia Radziwiłła. Obecnie pałac mieści Zakład Doświadczalny Instytutu Zootechniki w Krakowie. W jego otoczeniu, w zabytkowym parku, można nadal odnaleźć ślady ogrodu włoskiego.

Opuszczając okolice Aleksandrowic należy przenieść się do Łuczanowic i Wielkanocy, gdzie ewangelicy krakowscy mieli swoją siedzibę po zburzeniu dworu w Aleksandrowicach. Łuczanowice (Lucjanowice) to historyczny obszar wchodzący dziś w skład Nowej Huty. Przez trzy wieki wieś ta należała do rodziny Żeleńskich z Żelanki. Kiedy Aleksandrowice przestały być bezpiecznym miejscem spotkań Stanisław Żeleński zaproponował, by nabożeństwa odbywały się w jego dworze. Wprawdzie oficjalną siedzibą zboru krakowskiego była od 1616 roku Wielkanoc, ale do Lucjanowic było bliżej i ze względu na osoby starsze i chore gromadzono się w majątku Żeleńskich. Stanisław Żeleński na potrzeby zboru przerobił w 1636 roku część dworu na kaplicę. Istnieje ona do dzisiaj, mimo, że dwór był wielokrotnie niszczony i ponownie odbudowywany. Obecny dwór został wystawiony w 1902 r., a ze starym połączony był jednym skrzydłem, właśnie tam znajduje się kaplica. Aktualnie należy ona do parafii rzymsko-katolickiej św. Grzegorza w Ruszczy. Podczas budowy nowego dworu w 1787 roku jego ówczesny właściciel Marcjan Żeleński przeniósł szczątki swoich przodków z kaplicy na wzgórze położone w północno-zachodnim krańcu wsi, gdzie założył cmentarz kalwiński. Najbardziej charakterystycznym obiektem na cmentarzu jest czterometrowy Kopiec Lutrów (zwany też kopcem ariańskim lub kalwińskim), kryjący komorę grobową Żeleńskich. Na nim ustawiony jest obelisk z kamienia ciosowego z kamienną urną. Wokół kopca znajdują się pojedyncze zachowane nagrobki m.in. Ludwika Dębickiego (syna), autora książki o powstaniu listopadowym.

Łuczanowice były miejscem spotkań dla tych krakowskich ewangelików, dla których dojazd do Wielkanocy pod Miechowem był utrudniony. Jest to wieś oddalona od Krakowa o około 50 km, występująca w źródłach od 1382 roku. Wielkanoc była własnością Stanisława Wielowiejskiego, który około 1613 roku rozpoczął tam budowę „murowanej synagogi z wieżą, z której dzwony hałasują na Gołczy, przeszkadzając katolikom” (o czym zawiadamiał proboszcz rzymsko-katolickiej parafii Gołcza swemu wizytatorowi). Budynek miał 174 m2, wzniesiony był z wapienia skalistego i piaskowca z miejscowego kamieniołomu (nadal istnieje w Wielkanocy). Miał grube i mocne mury, dach był drewniany, kryty gontem. Posiadał murowaną wieżę, na której umieszczono trzy dzwony. Obok kościoła był cmentarz, dalej dom dla pastora, dla służby oraz szkoła. W okresie potopu zbór wraz z zabudowaniami został częściowo zniszczony, później dzieła dokonali okoliczni mieszkańcy. Odrestaurowany służył krakowskiemu zborowi do końca XVIII wieku, kiedy to powstała parafia ewangelicka w Podgórzu (dzisiaj dzielnica Krakowa). Ciekawym do odnotowania faktem jest, że w Wielkanocy w 1768 roku ówczesny proboszcz zboru udzielił ślubu Maurycemu Beniowskiemu, podróżnikowi, awanturnikowi i żołnierzowi, autorowi głośnych pamiętników, „cesarzowi” Madagaskaru. Ostatecznie parafię w Wielkanocy rozwiązano w 1848 roku. Księgi metrykalne i utensylia są teraz własnością krakowskiej parafii ewangelickiej, dwie płyty nagrobne zostały wmurowane w ścianę kościoła św. Marcina, 7 płyt upamiętniających Szkotów znalazło się w Żychlinie pod Koninem, podobnie jak i duży żeliwny krzyż z cmentarza zborowego. Dzisiaj w Wielkanocy nie ma śladów po zborze, jedyną pozostałością jest porośnięty trawą plac, gdzie kiedyś znajdował się cmentarz. Przetrwała jednak chrzcielnica ze zboru, z czarnego dębnickiego marmuru, którą nabyła parafia w Bydlinie. Bydlin, do 1530 r. miasto, to miejscowość w gminie Klucze, o której pierwsza wzmianka pochodzi z 1120 roku. W 1388 roku wzniesiono na wzgórzu za wsią zamek obronny, który z początkiem XVI wieku został przebudowany na kościół rzymsko-katolicki. W okresie reformacji powstał w nim zbór ariański, który funkcjonował do 1594 r. Potem przywrócono obiekt kościołowi rzymsko – katolickiemu, uległ jednak zniszczeniu i aktualnie zachowały się tylko resztki muru i fosy. W centrum Bydlina stoi Kościół Parafialny św. Małgorzaty z 1865 roku, to właśnie w nim znajduje się wielkanocka chrzcielnica ufundowana przez krakowskich Szkotów ewangelików w 1707 roku. Napis na chrzcielnicy głosi: „Zelus habitanti[um] Cracoviae Magnor[um] Britannor[um] religionis reformatae hoc opus fecit A[nno]D[omini] 1707 d[ie] 20 mai”(Gorliwość mieszkających w Krakowie Brytyjczyków religii reformowanej sprawiła to dzieło 1707, 20 maja). Data ma najprawdopodobniej głębsze znaczenie, gdyż jest to także rok powstania Wielkiej Brytanii, a Szkoci w napisie fundacyjnym określają siebie Brytyjczykami.

Tekst: Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska